اریخچه اكوتوریسم به سال 1965 میلادی باز می‌گردد، آن هنگام كه واژه اكوتوریسم از تلخیص دو واژة Ecological و Tourism ابداع گردید و در مفهوم عام اینگونه تعریف شده است: اكوتوریسم سفر به مناطق تخریب نشده یا غیرآلوده طبیعی با هدف مطالعه، مشاهده و لذت از زیبایی‌ها و گیاهان و جانوران بومی، یا نشانه‌های فرهنگی این مكان ها می‌باشد (نشریه الكترونیكی دهكده، 2006، 2).

توجه نمودن به تمامی محوطه‌های جهانگردی (توریستی) اعم ازجنگل‌های طبیعی، پارك‌های ملی و حیات وحش، رودخانه‌ها و طبیعت پیرامون آنها و بویژه كوهسارها و كوهستان‌ها و آبشارها، چشمه‌های آبگرم، چشمه‌های طبیعی، ییلاق‌ها و مناطق ویژه شكار و صید ماهی، دریاها و دریاچه‌ها، سواحل و کرانه های پیرامون آنها، زیستگاههای طبیعی پرندگان مهاجر و بومی و سایر خزندگان و نیز غارهای طبیعی و بویژه طبیعت بكر درونشان، گسترة این بخش از جهانگردی (توریسم) را رقم می‌زند.

یقیناً توجه و تجمع بیش از اندازه جهانگردان در یك منطقه خاص، بیش از آنكه مفید باشد، زیانبار است، پس باید بهره‌برداری از محوطه‌های جهانگردی و به ویژه مناطق طبیعی بكر با نظارت ویژه باشد. (صارمی نائینی، محمد حسن؛ 1382: 2).

اكوتوریسم از نظر بازار كار به عنوان نوعی جهانگردی طبیعت‌گرا تعریف شده است ولی از سال 1990 به بعد از سوی NGOها ، كارشناسان و دانشگاهیان به عنوان ابزاری جهت حصول توسعه پایدار مطرح و مورد مطالعه قرار گرفته است. بنابراین عبارت اكوتوریسم از یك سو به مفهومی اشاره دارد كه تحت یك سری اصول و قوانین قرار دارد و از سوی دیگر به یك بخش خاص از بازار كار.موسسه بین‌المللی اكوتوریسم در سال 1991 یكی از اولین تعاریف اكوتوریسم را ارائه داد:

«اكوتوریسم یك مسافرت مسئولانه به مناطق طبیعی است كه محیط زیست را حفظ و زندگی راحت مردم محلی را تثبیت می‌نماید»

IUCN نیز در سال 1996 اكوتوریسم را چنین تعریف كرد:

«اكوتوریسم یك مسافرت و دیدار زیست محیطی مسئولانه به مناطق طبیعی نسبتاً دست نخورده بوده، و هدف آن لذت بردن و استفاده از طبیعت (و هر پدیده فرهنگی همراه آن- چه در گذشته و چه در حال) است كه باعث تقویت منابع شده ودارای تاثیرات منفی اندكی است و باعث فعال شدن جمعیت‌های محلی می‌شود كه از نظر اجتماعی- اقتصادی برای آنان مفید است. اكوتوریسم یكی از زیربخش‌های جهانگردی پایدار است(نشست مجمع اكوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛ 2002: 4).

اكوتوریسم دارای مشخصات چهارگانه زیر است:

1-·· وابسته به طبیعت باشد.

2-·· از لحاظ اكولوژیك پایدار باشد و به عبارتی كمترین آسیب و اثرات سوء را برای طبیعت نداشته باشد.

3-·· آموزش و ارایه ارزشهای منطقه مورد بازدید، عنصر اصلی آن بازدید باشد.

4-·· جوامع محلی و میزبان در آن مشاركت داشته باشند.

فعالیت‌های اكوتوریستی عبارت است از پیاده رویهای برنامه‌ریزی شده ایستگاهی و همچنین دامنه نوردی، عبور از رودخانه‌های خروشان با قایق‌های بادی، سفر به مناطق ییلاقی و میهمان عشایر و ساكنان بومی این مناطق شدن، سفر به روستاها و مزارع اطراف روستاها به منظور لذت بردن از طبیعت و آشنایی با فرهنگها، كوهپیمائی، سفر به مناطق صعب‌العبور طبیعی، بازدید از غارهای طبیعی، مطالعه طبیعی گیاهی و جانوری، تماشای حیوانات و پرندگان، آشنایی با محیط زیست طبیعی در قالب دیگری به نام سافاری و با استفاده از خودروهای روباز برای تماشای حیوانات و پرندگان.

فعالیتهایی نیز اكوتوریسم به شمار نمی‌روند كه عبارتند از شكار، اسكی و تورهای ماجرا جویانه كه اثرات تخریب فراوانی به محیط زیست طبیعی وارد می‌كنند.

براساس برآورد WTO در حالی كه رشد عمومی صنعت توریسم برای نخستین دهه در پیش رو (2000 تا 2010) بین 3/4 تا حداكثر 7/6 درصد پیش‌بینی می‌شود یافته‌های موجود بیانگر آن است كه بیشترین قسمت از این رشد در بخش اكوتوریسم به وقوع پیوسته و به طور كلی رشد این بخش بین 10 تا 30 درصد خواهد بود.

به این ترتیب انتظار می‌رود تا یك دهه دیگر شمار طبیعت گردان كه اكنون هفت درصد از كل مسافران جهان را شامل می‌شود به بیش از بیست درصد برسد. (برآورد Reinsold 1993, Lindberg 1997 منتشر شده و در سایت WTO در اینترنت).

دسته‌بندی مورد اتكا در پژوهش مذكور اكوتوریسم را آن بخش از سفرهایی كه به منظور لذت بردن ازسفر در طبیعت و نیز دیدار از جاذبه‌های آن انجام می‌شود، تعریف كرده است. این تعریف در وجه عام خود جامع نبوده و بخش‌های مهمی همچون توریسم ورزشی، توریسم كوچ، روستا گردی و ... را در برنمی‌گیرد. فعلاً با افزودن این بخش‌ها به دسته‌بندی فوق سهم اكوتوریسم در صنعت توریسم دهه آینده جهان بسیار افزون‌تر شده و براساس برخی برآوردهای دیگر (از جمله آنچه كه Fillion در سال 1994 انجام داده است) حتی از 50 درصد كل سفرهایی كه در جهان انجام می‌شود نیز فراتر خواهد رفت.

در سال 1995 میلادی همایشی در یكی از جزایر قناری اسپانیا و با هدف ممانعت از توسعة بی‌رویه مناطق خاص جهانگردی و با مساعدت سازمان جهانی جهانگردی، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، یونسكو و مسئولین دولتی جزایر قناری و نیز كشور اسپانیا برگزار گردید. در نشست آغازین این همایش، پیام دبیر كل سازمان جهانی جهانگردی خوانده شد و در آن چنین آمده بود كه: «آینده جهانگردی به حفاظت محیط زیست و طبیعت زمین وابسته است» و پیامدهای زیر را دستاورد داد و ستد میان این دو بررسی نمود.

1-·· گسترش جهانگردی افزایش سطح آگاهی همگانی را نسبت به محیط زیست و منابع طبیعی و ملی به دنبال دارد.

2-·· جهانگردی سازمان یافته دوست و طرفدار محیط و منابع طبیعی است.

3- یك صنعت جهانگردی كارآ و پیروز به طور مسلم نیازمند یك محیط زیست و طبیعت سرشار و توانمند است. (صارمی نائینی، محمد حسن؛ 1382: 2 و 3).

برآوردهای TES (جامعه اكوتوریسم The Ecotourism Society) نشان می‌دهد طبیعت گردان بسته به انگیزه سفر خود در گروه سنی خاصی قرار دارند: گروهی از طبیعت گردان به دنبال ماجراجویی، دیدار از سرزمین‌های بكر و نیز توریسم ورزشی هستند که اغلب در مقطع سنی كمتر از 40 سال بوده و پیشینه آنها در محدوده سنی 19 تا 35 سال قرار دارد. اما گروهی كه با هدف لذت بردن از طبیعت و دیدار از حیات وحش و ... به اكوتوریسم می‌پردازند در محدوده سنی 35 تا 54 قرار دارند (باید توجه داشت كه این بررسی، اكوتوریست‌های بین‌المللی را مدنظر دارد و طبیعت گردان در مقیاس ملی و محلی به طور كلی محدوه سنی وسیع‌تری را در بر می‌گیرند).

اكوتوریست‌ها تركیب جنسی خاص ندارند و اغلب نسبت جنسی آنها 50 به 50 است (اما قاعدتاً انتظار می‌رود با توجه به برخی محدودیت‌ها كه برای طبیعت گردان زن در ایران وجود دارد این نسبت تا حدودی به نفع مردان تغییر كند).

بررسی‌های TES همچنین بیانگر آن است كه بیش از 80 درصد طبیعت گردان بین‌المللی دارای تحصیلات عالیه هستند. این شمار برای طبیعت گردان علاقمند به لمس طبیعت و نیز دیدار از جاذبه‌های آن (به طور عمده افرادی كه برای تغییر حال و هوای زندگی شخصی دست به طبیعت گردی می‌زنند) نزدیك به صد در صد است. اما طبیعت گردان ماجراجو با توجه به آنكه عموماً جوان می‌باشند، غالباً دانشجو و یا حتی محصلان دبیرستانی هستند. برآوردها همچنین نشان می‌دهد بیشترین گروه از طبیعت گردان (حدود 60 درصد) سفرهای گروهی را ترجیح می‌دهند. 15 درصد نیز علاقمند به سفرهای خانوادگی بوده و 13 درصد نیز اغلب سفرهای خود را به تنهایی انجام می‌دهند.

متوسط زمان سفر حدود 50 درصد طبیعت گردان بین 8 تا 14 روز است. بسته به نوع سفر، این رقم نیز حکایت دارد که می‌كند. اغلب تورهای شكار در مقیاس بین‌المللی، برای مدت بیش از 20 روز برنامه‌ریزی می‌شوند و نیز تورهای ماجراجویانه به 30 روز نزدیك می‌شود. با این وجود سفرهایی كه در مقیاس محلی صورت می‌گیرد، در مدت زمانی بسیار كوتاه‌تر انجام می‌شود اما این نكته قابل توجه است كه به طور معمول زمان سفر برای طبیعت گردان طولانی‌تر از زمان سفر برای علاقمندان به جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و یاتجاری است. حتی سفرهای تفریحی نیز در مقیاس زمانی كوتاه‌تری نسبت به طبیعیت گری انجام می‌شوند، كه این نكته نقش بسیار مهمی در تحلیل بازار اكوتوریسم دارد. بررسی‌هایی كه درباره اكوتوریسم انجام شده نشان می‌دهد كه طبیعت گردان بیشتر از دیگر گروههای مسافران پول خارج می‌كنند.

منابع اكوتوریسم هر منطقه را طبیعت آن عرضه می‌كند و در مناطقی همچون كشور ما كه برخوردار از طیف كامل چشم‌اندازهای متنوع اقلیمی و شیوه‌های جمعیتی منطبق با این شرایط اقلیمی است دسته‌بندی مقاصد طبیعت گردی بسیار متفاوت با سایر مناطق با منابع متفاوت خواهد بود.

TES در یك دسته‌بندی ، طبیعت گردان را به طور كلی به دو دسته تقسیم كرده است:

الف) آنها كه می‌خواهند از لذت دیدار طبیعت و حضور در آن بهره‌مند شوند

ب) علاقمندان به تجربه مكانها و حال و هواهای تازه.

ارتباط نزدیكی بین جهانگردی و محیط زیست وجود دارد. بسیاری از مناظر طبیعی و ساختاری زیست محیطی برای جهانگردان جذاب هستند و در این راستا جهانگردان می‌توانند به حفاظت محیط زیست نیز كمك نمایند. توسعه جهانگردی و استفاده جهانگردان از محیط زیست می‌تواند اثرات مختلفی بر روی محیط زیست داشته باشد. اگر جهانگردی خوب برنامه‌ریزی و مدیریت شود و خوب توسعه یابد می‌تواند اثرات مثبت به همراه داشته باشد (همایون، آناهیتا؛ 1380؛ 3).

در ارتباط با انسان و طبیعت و خساراتی كه وی حتی به صورت ناخواسته به آن وارد می‌سازد باید به موارد زیر اشاره نمود:

-·· كوه‌نوردی، غارپیمایی، قایقرانی و استفاده از وسایل موتوری مانند قایق‌های موتوری، ماشین‌های برف پیما و ماشین‌های مخصوص سواحل شنی، موتورسیكلت‌های مخصوص جاده‌های ناهموار كه به خودی خود برای سیستم‌های بیولوژیكی خطرناك هستند.

-·· ماهیگیری و شكار و ایجاد مسمومیت‌ها و آلودگی‌های كه در اثر رها كردن سرب‌های ماهیگیری در آب دریاچه‌ها و رودخانه‌ها پیش می‌آید.

-······ خسارت به اكوسیستم‌های بیابانی كویری از طریق وسایل نقلیه

-······ خسارت كوه نوردان و سواركاران به پوشش گیاهی كوهستانی

-······ خسارت وسایل نقلیه تفریحی بر تپه‌های ماسه‌ای ساحلی

-······ اختلال در رفتار طبیعی حیوانات در اثر تغذیه دستی (مصنوعی) (صارمی نائینی، محمدحسن؛ 1382: 9).

عوامل موثر در تاثیرگذاری منفی جهانگردی بر محیط زیست:

تراكم جمعیت، توسعه بی‌رویه، آلودگی صدا، زباله، دشمنی با هنر و وحشگیری، صدای فرودگاه، ترافیك در جاده‌ها، رانندگی در خارج ازجاده‌، قایق‌های موتوری، صید و شكار، پیاده روی و گردش در زیستگاههای حیوانات، جمع‌آوری یادگاری، جمع‌آوری چوب برای سوخت، غذا دادن به حیوانات، نصب اعلانات و آگهی‌ها (همایون، آناهیتا؛ 1380، 4).

از دیدگاه علمی، اكوتوریسم عمدتاً نوعی جهانگردی انفرادی یا با مقیاس كوچك است كه به وسیله شركت‌های كوچك تا متوسط در مناطق طبیعی به اجرا درمی‌آید. (نشست مجمع اكوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛ 2002: 3).

برنامه‌های اصلی برای اكوتوریسم عبارتند از:

-······ وضع مقررات سنگین برای حفاظت از محیط طبیعی، جوامع گیاهی و جانوری و مكان‌های تاریخی و باستانی

-·· تدوین استانداردهای ظرفیت تحمل محیط، برای اینكه امكانات جهانگردی بیش از حد توسعه نیافته و محیط زیست بیش از حد تحمل مورد استفاده بازدید كنندگان قرار نگیرد.

-······ توسعه تجهیزات جهانگردی در مقیاس كم و متناسب با محیط زیست منطقه باید طراحی شود.

-······ كاهش اثرات تكنیك‌های توسعه بر محیط زیست

-······ در امر طراحی به تنوع فصلی توجه شود (همایون، آناهیتا؛ 1380: 4).

گرچه احداث راهها و روش‌های دفع زباله گوشه‌هایی از مشكلات مربوط به اثرات جانبی تجهیزات صنعت توریسم را گوشزد می‌نمایند. ادامه این مسائل به همین جا خاتمه نمی‌یابد تامین سایر موارد مورد نظر مانند سوخت و آب آشامیدنی نیز عواقب خسارتباری را برای محیط زیست می‌تواند به همراه داشته باشد. در تفرج‌گاه‌های ساحلی گاه جهت تامین آب آشامیدنی به حفر چاه‌ها مبادرت می‌شود كه نتیجة آن پایین رفتن سطح آب سفر آب زیرزمینی می‌گردد. پایین رفتن سطح آب به نوبة خود سبب خشك شدن سطح زمین گردیده، زیستگاههای مرطوب و آغشته به آب خشك می‌شوند و در نتیجة كلیه اجتماعات گیاهی جانوری وابسته به این نوع زیستگاه‌ها نابود می‌گردند(ادینگتون؛ 1374: 199).

در مرحلة طراحی تاسیسات توریستی، طراحان و برنامه ریزان توجه خاصی به نیازهای اساسی توریست‌هایی كه در آینده به این مناطق روی خواهند آورد معطوف می‌نمایند. این طراحان اكنون می‌بایست نسبت به تاثیرات غیر بومی كه این تشكیلات و تجهیزات بر محیط زیست دارند نیز بیندیشند زیرا سهل‌انگاری در این پیش‌بینی‌ها علاوه بر خطرات و مزاحمت‌هایی كه برای اجتماعات حیات وحش پیش می‌آورد ممكن است موجب تغییراتی اكولوژیكی در محیط گردند كه به طور مستقیم برای فعالیت‌های تفریحی و صنعت توریسم مضر خواهد بود (ادینگتون، 1374، 200).

اكوتوریسم به گروه‌های جهانگردی و مناطق توریست پذیر فرصت سرمایه‌گذاری برای به دست آوردن مزیت نسبی را پیشنهاد می‌كند. در این میان پناهگاه حیات وحش بكر برای اكوتوریست جذابیت قابل توجهی دارد.

اعتبار اكوتوریسم نسبت به نرخ رشد حاصله در مدت 10 ساله گذشته بیش از ده برابر افزایش داشته است. این یافته‌ها نشان دهنده اهمیت آن در تولید ناخالص ملی است(كیتر، ارلت، اكوتوریسم در جهان سوم، ترجمه آناهیتاهمایون، 1).

اكثر كشورهای جهان سوم مشكلات زیادی از نظر پرداخت بدهی‌هایشان دارند. بنابراین اكوتوریسم فرصت مناسبی را برای سرمایه‌گذاری بر روی جاذبه‌های فراوان طبیعی ایجاد می‌كند. توسعه اكوتوریسم به عنوان یكی از گزینه‌های جهانگردی باید در مقیاس كوچك و در محدوده فعالیت‌های مالكان محلی صورت گیرد(كیتر، ارلت؛ 1994؛ 2).

ماهیت گسترده امر توسعه اكوتوریسم و نیز تقاضاهای زیاد برای آن در مقیاس معدود قاعدتاً باید بتواند میزان بالاتری از مشاركت مردمی (محلی) را نسبت به جهانگردی سنتی و با به كارگیری افراد محلی به طور مستقیم یا غیرمستقیم فراهم كند (كیتر، ارلت؛ 1994؛ 4).

اكوتوریست‌ها بیشتر از كشورهای توسعه یافته هستند. در نتیجه طول سفر و اقامتشان نیاز به همكاری با كشورهایی كه به آن سفر می‌كنند دارند.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: